Білім мен білікке
ұмтылған Қошке Кемеңгерұлының тағдыр-талайы зиялыларымыздың жарқын ғұмырымен
қат-қабат байланысып жатыр. Ол 1915 жылдан бастап 1930 жылға дейін үзіліссіз
ұлт әдебиетіне, драматургиясына, журналистикасына, ғылымына айрықша үлес қосты.
Осы уақыт аралығында Қошке өз қатарластарымен бірге отаршылдыққа қарсы
ұлт-азаттық күреске қатысты. Оның сан салалы ізденіске толы ұлтты дамыту
жолындағы қызметін 30-жылдары басталған Кеңес өкіметінің репрессия науқаны
үзді.
Ең алдымен үшінші дүниежүзілік
Қазақтар құрылтайында Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың Асқақ Алтайдың биігінде,
Қосағашта дәстүрін, тілін сақтаған шоқтай он мың қазақ тұрады деп еді, бүгінде
он бір мыңға жеткен сол қазақтардың Сіздерге шын жүректен жолдаған сәлемін
жеткізуга рұқсат етіңіздер.
Немістің әйгілі ғалымы Альфред Вебер былай деп
жазады: "Орталық Азиядан шыққан көшпелі халықтардың Қытай, Үндістан және батыс
елдеріне баса-көктеп жетуі (ежелгі дүниенің осынау ұлы мәдениеттері көшпелілерден
жылқыны пайдалануды үйренді) дүниенің үш атырабына да бірдей ықпал етті, ат
үстіндегі көшпелі халықтар дүниенің кеңдігін таныды.
Қашаған Қүржіманқұлы
1841 жылы қазіргі Түркіменстандағы Ташауыз кентіне жақын жерде дүниеге келіп,
1929 жылы Маңғыстаудағы Қырық кез деген жерде дүниеден өткеню. Қашағанның
шығармалары алғаш реет 1935 жылы "Әдебиет майданы” журналында жарияланған. Оның
"Есқали сопыға айтқаны”, "Адай тег”, "Ата мекен”, "Топан”, "Оразалыларға”, "Байларға”,
"Берекет ақынға”, "Сақыпқа айтқаны”, дейтін өлеңөжырлары бар. "Ата мекен”
өлеңінде
Күні кешеге дейін кез-келген дерлік қазақ
азаматы баласының батыр болғанын қалап, тілеп келді. Тіпті Кеңестің тұсында да
балам өскенде бай болсыншы деген ата-ана некен-саяқ болған шығар. Әрине, ешкім
ұл-қызының мұқтаждықпен күн кешкенін қаламайды, бірақ та құндылықтар шкаласында
құрметті орын матери игіліктерге тек соңғы кезде ғана тие бастады.
Зерттеу
тақырыбының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін қазақ
тарихи өлеңдері жекелей алынып, арнайы зерттеу нысанасына айналмауының
объективті және субъективті себептері бар екендігі мәлім. Тарихи өлеңдер өз
бастауын тым ертедегі түркі тектес халықтар бірлестігі, Алтын Орда, Ноғайлы
кезеңі, Қазақ хандығының құрылуы, қалыптасуы жайындағы халық басына түскен
аласапыран оқиғалардан алады. Сол тарихтың сыр-сипатын, шынайы болмыс-бітімін
ашу тарихшы, әдебиетші қауымға оңай тимегені рас.
Ордада ханның қасында әр уақытта ақылшы жыраулар болған.
Жыраулар - халық поэзиясын жасаған ақылғөй даналар. Олар заманының өздері куә
болған елеулі уақиғаларын, тарихи кезеңдерді жырға қосқан... Жыраулар поэзиясына дейінгі әдебиет халык жасаған ауыз
әдебиеті деп аталды. Жыраулар поэзиясы Қазақ хандығы құрылғаннан бастап (XV ғасыр) өріс алды. XV ғасырда Асан Қайғы, Казтуған жыраулар өмір сүрді.
Қазақ халқы рухани дүниеге,
қазынаға бай халық. Оның қай түрін алсақ та, тәлім-тәрбиесі мол,
ұрпақтан-ұрпаққа қалдырған өcиеті ерекше. Сонау ықылым заманнан, сан ғасырлар
бойы халықтың өзімен бірге жасасып, екшеленіп, ұрпақтан-ұрпаққа мұра боп қалып
жатқан ауыз әдебиетінің бай саласының бірі – қазақтың мақал-мәтелдері.
ХҮІІІ
ғасырда көшпелі қазақ қоғамы қарама қайшылықтардың шиеленіскен, патриархарлық-рулық
құрылыстың көлеңкелі тұстарының ерекше өріс алған жағдайында қарсылады.
Қазақстан экономикасы және мәдениеті артта қалған ел болды. Қазақ халқының
негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан, осымен байланысты көшпелі
тұрмыс, патриархалдық-феодалдық қарым-қатынас, осы жағдайлардың себептерінен
экономикасы мен мәдениеті артта қалды.
Қазақ әдебиетінде өзіндік
айтулы із қалдырған белгілі жазушымыз Ғабиден Мұстафин: «Ең ұзақ сөйлемнің де
соңынан қойылатын нуктесі бар» (9. с. 15) дегендей, мұғалімдер мен оқушылар
үшін еңшешуші соңғы нүкте – Біріңғай ұлттық тестілеудің көрсеткіші. Біріңғай ұлттық
тестілеудің көрсеткіші. Біріңғай ұлттық тестілеудің сапалы өтуі алдымен
мұғалімдер мен оқушылардың уақытты тиімді пайдалануында
"Ежелгі дәуір әдебиет" (VII-XIV ғғ.) деп
аталатын жеті ғасырды қамтыған әдебиетіміздің, ұзақ тарихына қатысты
ескерткіштер, шығармалар аз емес. Олардың алғашқылары деп түркі ру-тайпаларына
ортақ Орхон ескерткіштерін (VII ғ.), "Қорқыт" (VIII ғ.) және
"Оғыз-наманы" (IX ғ.) атаймыз.
Қазақысөзарнаудәстүрітүрліжанрлық, тақырыптықсипатыменөзгетүрікхалықтарынақарағандаөтебай. Ең бастысы байырғы
рухани құндылықтарымыз таза, бастапқы пішінін жоғалтпай бүгінгі күні жалғасын
тауып отыр.Қазақы сөз арнау заман
өзгерісіне байланысты тақырыптық жағынан түрленіп, мазмұны тереңдеп, өлең
жүйесі күрделеніп отырды. Бұл заңды құбылыс.
Әр
халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы - ұлттық мәдениетінің маңызды белгісі болып
табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық тәрбиесінің ерекшеліктерін білеміз. Қазақ
халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ, бұл халық ұрпақ сабақтастығын
сақтап, алысты жақындатып, аразды татуластырып, ізетті келіннен таныған,
татулықты абысыннан тапқан, дарқандықты даласынан, даналықты бабасынан,
пәктікті баласынан алған халық. Қазақ адамгершіліктің басы - әділдікті ту етіп,
әділдіктің басы болған адалдықты анасынан алған
«Қазақ» – қоғамдық
–саяси және әдеби газет 1913 жылы 2 ақпаннан бастап Орынборда аптасына бір рет,
1915 жылы аптасына екі рет шығып тұрған. Тиражы –3000, кейбір мағлұматтарда
8000-ға жеткен. Бірінші редакторы белгіліғалым, жазушы, қоғам қаураткері Ахмет Байтұрсынов, екінші редакторы
қоғам қайраткері, жазушы Міржақып Дулатов бастырушы «Азамат» серіктігі. Кәрімов
баспаханасында басылып тұрған. Газеттің 1918 жылғы сандарының редакторы Жанұзақ
Жәнібеков.
Ел тағдырын өз
тағдырынан биік қойған, ұлтының тұтастығын, жерінің бүтіндігін мұрат еткен
қазақ батырлары қазақ тарихының әр белесінде тұлғалық деңгейге көтеріліп
отырған. Яғни олар ұлттық тұлға болған.Осы ұлттық тұлға биігіне кімдер көтеріле
алған? Осы биік азаматтық мәртебеге, халықтық бағаға кімдер лайықты болған?
Және қандай істері арқылы осындай дәрежеге жеткен?
Жазушы, ақын, драматург. Қытай қазақтары жазба әдебиетінің негізін қалаған
тұлғалардың бірі болып саналады. Жазушылық таланты, адами адалдығы және өз көзқарастарына қатаң беріктігі
үшін әсіресе Қытай қазақтары арасында зор беделге ие.
Қазақтардың өзімен өзі болып, өзін танып болудағы
ерекше орын алатын тарихи-мәдени мұраны сақтау мәселесі егемендігін алған Қазақстан
Республикасы үшін мәдениет саласыдағы маңызды бағыттардың бірі болып табылады. Тарихи жад қайталанбас мәдени дәстүрлер мен құндылықтарды
сақтау және оны көбейту түрлі өркен ұрпақтарын біріктіретін байланыстырушы жіп болып
саналады. Ол мәдени мұраның ең бір маңызды құрамдас бөлігінің бірі ретінде қажетті
әлеуметтік функция атқарады, ұлтжандылық сезімін, идеялық-ізгіліктік және
эстетикалық тәрбиені қалыптастырудың, ғылымның,
білім мен мәдениеттің даму мақсаттарына қызмет етеді.
Қазақ поэзиясында
бүгінге дейін өнер жайында көп жазған және көркемдіктің шыңына жеткізе жазған
І.Жансүгіров пен теңдесер қаламгер жоқ. Сонау 20-жылдардың бас кезінде өмірге
келген "Әнші" өлеңінен басталған бұл тақырып тек қазақ әдебиетінде
ғана емес, қазіргі әлемдік поэзиядағы айтулы туындылар санатындағы
"Күйші" мен "Құлагер" сияқты классикалық поэмаларға ұласты.
Акынның осы екі аралықтағы шағын көлемді, бірақ керемет суретті, екпіндеп ескен
желдегі көтеріңкі лепті туындылары жоғарыда талданды.
Ілияс Жансүгіров Жетісу губерниясыныңҚапал уезі,Ақсу болысы 4-ауылында 1894 жылы 14 мамырда дүниеге келген. Анасынан 4 жасында қалады. Сауатын әкесі
ашады.
Ілияс Жансүгіров – ақын, драмашы, прозашы, оның поэзиясы ұлттық әдебиеттің
классикалық байлығының қатарына жатады. Ақынның терең идеялы, көркем мүсінді,
эпикалық кең тынысты шығармаларының танымдық, тәрбиелік мәні зор.Олар қалың
оқырманның ойына ой, сезіміне сезім қосады, қиялына қанат бітіреді, эстетикалық
ләззат беріп, гуманистік адамгершілік идеяларды толғайды.
Ілияс Есенберлин 1915 жылы Ақмола облысындағы
Атбасар қаласында туған. 1940 жылы Қазақ тау-кен институтын бітірген. Ұлы Отан
соғысына қатысқан. Соғыстан кейінгі жылдарда филармонияны, "Жазушы"
баспасын басқарады, т.б. жұмыстар атқарады. Жазушы Алматыда дүние салды. Қазақ
әдебиетінде І. Есенберлин- жазған романдарының саны ең көп аса көрнекті
жазушылардың бірі. Жазушы "Айқас" (1967), "Ғашықтар"
(1968), "Алтын құс" (1971), "Көлеңкеңмен қорғай жүр"
(1974), "Маңғыстау майданы" (1978), "Аманат" (1978), т.б.
романдарымен оқырман назарын өзіне аударды.
Тайманұлы Исатай (1791-1838) – 1836-38 жылдары Батыс
Қазақстанда болған халық көтерілісінің саяси көсемі, қайсар қолбасшысы, халық
батыры. Кіші жүз Байұлының Беріш руынан. Жоңғар шапқыншылығы кезінде атағы
шыққан Ағатай батырдың ұрпағы
Қазақ халқы көшпелі салтта, ақсақал дәуірінде болды. Қара бұқараның билігі ру
бастықтары – билердің қолында болды. Руды билеген билердің өз руынан айырықша
тілегі болмады. Қара шаруа мал бағуға лайық шарттар тіледі. Қоныс жайлы болса, ел бейбітшілік
болса, малға, адамға түсетін салық аз болса, талас шыққанда әділ билік айтатын
ақсақалдары болса – қара халықтың көңілі тыныш болды.
Біз әдетте талантты адамды көрсек, "сегіз қырлы, бір сырлы” деп
жатамыз. Оның өнерінің қандай қасиеттері барына назар аудармай, әйтеуір мадақ
жөні осы екен деп жаттанды сөздерді оңды-солды қолдана береміз. Сөздің сауабы
мен обалы бар екенін ойламаймыз
Тарих қашан да өз перзенттерінің құнды
мұраларымен қымбат, әрі барлық кезеңдердің сарапшысы.Ерлігі мен еркіндікке
құштар күрестерге, батырлығы мен бостандық дегенде жан салмайтын
байламдарға,шешендер мен ел тағдырын шешетін сәтте ақыл-парасатымен,
дана-сәуегейлігімен өмір шырдығын толғап жеткізуші жырауларға толы бүгінгі
күнге өз жемісін жеткізіп отыр
Ғасырдан ғасырға
жалғасып, атадан ұрпаққа мирас болып келе жатқан қазақ сөз өнерінің айшықты бір
саласын телегей-теңіз жыр тудырған жыраулар құрайды. Олар: Йоллығ-тегін,
Тоныкөк, Сыпыра, Қазтуған, Шалкиіз, Ақтамберді, Бұқар, Шөже, Майкөт, Марабай.
Қазақ жыраулары тарихты түптен таратып айтатын шежірешілер, миллиондаған жыр
жолдарын жадында сақтай алатын ұлы даланың көшпелі академиясы еді
"Желтоқсан көтерілісі” – ол қазақ халқының тарихында болған
ақтаңдақтардың бірегейі. Дегенмен, осы оқиғаның ақиқаты әлі күнге жөнді ашылмай
келе жатқан сыңайлы.
15 жыл! Ал сол
Тәуелсіздік тұғырына жету жолында талай жыл күреспен арпалысып келдік. Иә, дана
халқымыз бірлік болмаса тірлік болмайтындығын бекер айтпаған. Бірлік болмай,
патшаның отарлық саясатыныңқыл бұрауы
мойынға мықтап түскенде ғана, халық өзінің кешегі азат өмірінің көзден ұшқанын
аңғарады. Тек аңғарып қоймай, кешегі даланы еркін жайлаған халықатқа қонды. Кенесарыдай батыр бабамыздың бар
мақсаты ─ елінің тәуелсіздігі еді. Сол тәуелсіздік жолында өз өмірін құрбан
етті .Сын сағатта өз мүддесінен ел мүддесін жоғары ұстады
Нұрмұхамедұлы
Жанқожа (1774-1860) – батыр, Сыр бойы қазақтарының Хиуа, Қоқан хандықтарының
езгісіне және Ресей отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісінің басшысы.
