Отырардың ортағасырлық тарихына байланысты деректер
Отырардың ортағасырлық тарихына байланысты деректер скачать
30.03.2010, 11:00
загрузка...
Кіріспеде диссертациялық жұмысқа жалпы сипаттама беріліп, тақырыптың өзектілігі негізделіп, жұмыстың зерттеу нысаны, мақсаты мен міндеттері, ғылыми жаңалығы, методологиялық негіздері, хронологиялық ауқымы, практикалық маңызы және қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар көрсетілген. 1 «Отырардың ортағасырлық тарихына байланысты деректер» деп аталатын тарауда Отырар тарихына қатысты белгілі барлық дерек көздері қарастырылады. 1.1 «Отырар туралы тарихи-археологиялық зерттеулер» деп аталатын бөлімде Отырар жөніндегі археологиялық деректер төрт кезеңге: 1. 1.1832 - 1946 жж.; 2. 1947–1966 жж.; 3. ХХ ғ. 60 - шы жж. аяғы - 1991 ж. аралығы; 4. Қазақстанның егемендік алған 1991 ж. бастап 2008 ж. ортасына дейінгі аралық деп бөлініп баяндалады. ХІХ ғ. А.И. Левшиннің, Н.А. Маевтың, Н. Дингельштедттың, Е.Т. Смирновтың зерттеулерінде Отырар қиранды, қала құландысы ретінде аталады. Баспасөзде Отырар қаласының құландыларын алғаш И.Т. Пославский сипаттады. Сырдарияның орта ағысының сол жағалауындағы ескерткіштерді алғашқылардың бірі болып аралап суреттеген Н.В. Руднев болды. Отырар тарихы жөнінде Н.С. Лыкошин, В.В. Бартольд, Н. Жетпісбаев баспасөз бетінде пікір алысты. Соңғы уақытқа дейін археологиялық әдебиетте Отырарда алғашқы қазбаны А.К. Кларе мен А.А. Черкасов 1904 ж. жүргізген деп саналатын. Алайда Н.И. Веселовскийдің бізге жеткен «Қазалыдан Ташкентке барар жолдағы көне қалалар қалдықтарының сипаттамасы» деп аталатын қолжазбасына сүйенсек, әйгілі шығыстанушы Қазақстанның оңтүстігінің бір топ ескерткіштерін зерттеп, солардың ішінде Отырарда қазба жұмыстар жүргізген екен. Отырарға қатысты мәтін жұмыста толығымен келтіріледі және мәтінді талдау арқылы Отырарда Н.И. Веселовскийдің қашан болғаны негізделеді. Сонымен, аталған құжаттарға сүйене отырып, Отырар қалдықтарының алғашқы сипаттамасын жасаған және Отырартөбеде тұңғыш қазба жұмыстарын жүргізген шығыстанушы, һәм археолог Н.И. Веселовский деуге толық негіз бар. Алайда бұл жұмыстар жөнінде баспасөз бетінде ғылыми есеп жарияланбаған соң Отырардағы алғашқы қазбалар ғылыми орта үшін белгісіз болып келді. А.К. Кларенің «Ежелгі Отырар және оның құландыларындағы 1904 жылы жүргізілген қазбалар» атты еңбегі қазба жөніндегі әдеттегі есеп шеңберінен асып сол кездегі ғылыми айналымға енген жазба деректерді қамтыған Отырардың тарихын жазуға деген алғашқы талпыныс деп бағалауымыз керек. Онда Отырар мен Фараб атауларының шығу тегі жөнінде жорамал жасалған, қала арқылы өткен жолдар бағыты суреттелген, ел арасында сақталған бірнеше тарихи аңыз әңгімелер алғаш жарияланды. Сырдарияның сол жағалауындағы ескерткіштерді алғашқылардың бірі болып аралап көрген Н.В. Руднев болды. Оның 1900 ж. мақаласында Сырдарияның бойындағы Қысты деген жерден Түркістан қаласына дейінгі аймақта 11 қала орны аталады. Н.В. Руднев 1903 ж. «Туркестанские ведомости» газетінде Сырдарияның орта ағысы жағалауының картасын жариялады. Археологиялық әдебиетте аталмайтын осы картада 51 ескерткіш белгіленген. Бұны осы аймақтың тұңғыш археологиялық картасының нобайы деп бағалауымыз керек. ХХ ғ. басында Отырар ескерткіштерін Д.Н. Люшин, И.А. Кастанье атап өтті. Сонымен 1832-1911 жж. аралығында Отырар өңірінің бір топ ескерткіштері өлкетанушылар тарапынан есепке алынып суреттелді. Отырартөбеде және Отырар өңірінің кейбір ескерткіштерінде алғашқы шағын қазба жұмыстары жүргізілді, Отырар тарихына қатысты жазба деректердегі мәліметтер ғылыми айналымға енді, ел арасындағы аңыз әңгімелер жинақталып, баспасөз бетінде жариялана бастады. Бұл жұмыстарды Отырардың ғылыми тұрғыдан зерттелуінің алғашқы қадамдары деп бағалауымыз қажет. 1917 ж. Қазан төңкерісі, одан кейінгі азамат пен екінші дүниежүзілік соғысы Отырар ескерткіштерін зерттеуге мұрша бермеді. Шетелде тек жазба деректерге сүйенген Отырарға арналған қысқаша J.H. Kramerдың мақаласы басылды [1]. Көп үзілістен кейін 1947 ж. бастап Отырар ескерткіштерін зерттеуді А.Н. Бернштам басқарған, Е.И. Агеева, Г.И. Пацевич, А.Г. Максимова, басқа да зерттеушілер қатысқан Оңтүстік Қазақстандық археологиялық экспедициясы бастады. Олар Отырар алқабының басты-басты ескерткіштерін есепке алып, олардың бірнешеуінде шағын қазбалар жүргізді, Қангюй–қаңлы мәселесін көтерді, кангюй–қаратау мәдениетін белгіледі. Ескерткіштерді топографиялық, типологиялық жағынан жіктеу, керамиканы жүйелеу мәселелері 1958 ж. Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтың «Оңтүстік Қазақстанның тұрақты қоныстары мен қалалары тарихынан» атты зерттеуінде көрініс тапты [2]. Отырар ескерткіштері «Қазақстанның археологиялық картасына» енгізілді. 1960 жылдары бұзыла бастаған Отырар ескерткіштеріне М.О. Әуезов, Ә.Х. Марғұлан араша түсті. Ә.Х. Марғұлан «Отырар қаласының орнында» атты шағын мақаласында Отырардың тарихи маңызын көрсетіп тарихи ескерткішерді қорғау, ел аузындағы аңыз әңгімелерді жинау мәселесін көтерді [3, 6-7-бб.]. Бұрын Отырарға қатысты археологиялық әдебиетте аталмаған осы мақала диссертацияда талданады. Аталған зиялыларымыздың араша түсуінің арқасында Отырартөбе кең көлемдегі бұзылудан сақталды. 1966 ж. Отырар өңірінің солтүстік бөлігіндегі Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясының бір отряды барлау-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Л.М. Левина кангюй – қаратау мәдениеті деп А.Н. Бернштам атаған археологиялық мәдениеттің атын біршама өзгертіп, отырар – қаратау мәдениеті деп атауды ұсынды. 1967 ж. К.А. Ақышев басқарған Жетісу археологиялық экспедициясы Оңтүстік Қазақстан аумағы мен Отырар алқабы ескерткіштерін барлады. Отырар ескерткіштерінің зерттелу тарихының жаңа кезеңі 1969 ж. К.А. Ақышевтың Отырар археологиялық экспедициясын ұйымдастыруымен басталады [4, с. 25]. Екі жылдан соң бұл экспедиция Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедиция (басшысы К.А. Ақышев) болып құрылып, оның құрамында К.М. Байпақов, Л.Б. Ерзакович, С.М. Ақынжанов, Х.А. Алпысбаев, В.А. Грошев, С.Ж. Жолдасбаев, Ж.Қ. Таймағамбетов, Т.В. Савельева, А.Н. Подушкин, А.К. Ақышев, Е.А. Смағұлов, Б. Нұрмұханбетов, Ю.И. Трифонов, Н.О. Алдабергенов, К.Н. Бурханов, Ю.А. Мотов, басқа да археологтар Отырар қаласы мен алқаптың ескерткіштерін зерттеуге атсалысты. Отырар ескерткіштерін жаңаша тәсілдермен зерттеу қолға алынды. ХХ ғ. 60–шы жж. аяғы мен 1991 ж. арасында жүргізілген зерттеулердің нәтижесінде Отырар Қазақстан мен Орта Азия аумағында ең көп зерттелген кейінгі ортағасырлық қалаға айналды. Отырар ескерткіштерін зерттеу барысында археология ғылымының сол кездегі жаңа тәсілдері қолданылды. Отырар ескерткіштері алғаш рет ұшақтан фотосуретке түсірілді, Қазақстанда алғаш рет ортағасырлық қаланы кең көлемде қазу жұмыстары жүргізілді, палеоэтнографиялық, ирригациялық, нумизматикалық ізденістермен, керамикалық ыдыстардың саз құрамын анықтау, олардан тарихи мәліметтер алу жұмыстары қатар жүргізілді. Отырар археологиясына арналған монографиялар, жүздеген мақала-хабарлар жарық көрді [5]. Қазақстан егемендік алған соң мәдени мұраны зерттеу мен сақтау мәселелеріне ерекше көңіл бөліне бастады. 2004 ж. мемлекеттік «Мәдени мұра» және «Көне Отырарды қалпына келтіру» атты бағдарламалар қолға алынды. Қарастырылған кезеңде Отырар тарихы мен археологиясын зерттеу жаңа сатыға көтерілді. К.М. Байпақов басқарған Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедиция зерттеу жұмыстарын жалғастырды. Отырар ескерткіштерін зерттеу, сақтау және құжаттау мәселелерімен Қазақстандық ғалымдармен қатар ЮНЕСКО/Жапония мамандары айналысты. Отырар ескерткіштерін зерттеуде жаңа технологиялар пайдаланылды. Отырар археологиясын қамтыған кітаптар, көптеген мақала–хабарлар жарық көрді. Бұл кезеңде К.М. Байпақовтың жеке дара кітаптары, және Н.О. Алдабергеновпен бірге дайындаған фотоальбомы, Е.А. Смағұлов, А.А. Ержігітовалармен, З.Ж. Шарденовамен, Г.А. Терноваямен, Д.А. Воякинмен тағы басқалармен бірге дайындаған монографиялары, кітапшалары мен мақалалары жарық көрді. 2008 ж. Отырар ауданының ескерткіштер жиынтығы басылып шықты. Оған аудан аймағындағы жаңа ескерткіштер, соңғы жылдары жаңа технологиялар негізінде алынған нәтижелер, жаңа ұшақтан түсірілген суреттер енгізілді [6]. ХХ ғ. екінші жартысы мен ХХІ ғ. басында Отырар тарихының кейбір мәселелері этнография саласындағы белгілі ғалымдар Ө. Жәнібеков, У.Х. Шәлекенов зерттеулерінде, Отырар нумизматикасы Р.З. Бурнашева, В.Н. Настич, Е.А. Давидович, Б.Д. Кочнев, С.М. Юсупова, С.М. Аитова зерттеулерінде, керамика өндірісінің мәселелері Э.Ф. Кузнецова, Т.М. Тепловодская, Н.И. Синенькая, шиша өндірісі Т.С. Дощанова зерттеулерінде қарастырылды. Отырардың сәулет өнері ескерткіштерінің зерттеу және жәдігерлерді сақтау, қорғау мәселелерімен В.В. Константинова, Т.К. Бәсенов, М.М. Мендикулов, В.Л. Воронина, М.К. Сембин, Н.П. Егорова, Г.М. Камалова, Б.Т. Тұяқбаева, Ю.А. Елгин, А. Қонысбаев, Е.Х. Хорош, Н. Иманжанов, Е. Репинская және Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі қызметкерлері айналысты. D. Clarke , R. Sala, J.M. Deom, E. Meseth, Б. Аубекеров [7] Отырардың тарихи кезеңдердегі геоморфологиясына, геологиясына, гидрологиясына, климатына және осыларға байланысты ирригацияға назар салып зерттеу жүргізді. Археологиялық-тарихи әдебиетті шолу зерттеу жұмыстарының әртүрлі бағытта жеке-жеке бағытта тереңдетіліп жүргізіліп, үлкен нәтижелерге жеткенін көрсетті. Аталған өңірдегі қалалық мәдениеттің басталу мәселесі, арабтардың Фараб-Отырар иелігін жаулап алуы, ортағасырдағы қолөнердің көптеген мәселелері, Отырар қалалық мәдениетінің этникалық аспекті және басқа да мәселелер зерттеуді талап етеді. 1.2 «Отырар тарихы мен тарихи орындары туралы аңыздар» деп аталатын бөлімде Отырар өңірінің байырғы аңыздары қаралды. Арыстанбаб және оның кесенесі туралы, Ақарықты қазған Шәміл хақында, Сырдария суының тасып, Отырар халқының қырылуы, Отырар қаласында тіршіліктің тоқтауы, Отырарда Әмір Темірдің дүние салуы және Өгіз жылғасы бойындағы қалалар туралы аңыздар, Мұңлық–Зарлық қисса-хикаяты – бұлардың барлығы Отырар өңірінің төл аңыздары. Аталған аңыздар немесе аңыздардың қысқа нұсқалары немесе оларда баян етілетін оқиғалар тым құрығанда бір ауыз сөзбен болса да, ХІХ ғ. аяғы мен ХХ ғ. басындағы Отырар туралы жазған зерттеушілердің жазбаларында кездеседі. Олардың бір бөлігі баспасөз бетінде жарияланса, бір бөлігін Отырар ауданы тұрғындары Нарымбетов Мамасадықтан, Егемжар Жаңғабылдан жазып алдық. Жұмыста аталған аңыздардың барлығы тарихи деректердегі мәліметтермен, археологиялық ізденіс нәтижелерімен салыстырылып талдау жасалған. Аңыздардағы оқиғалар толығымен болмаса да, мейлің, жарым–жартылай болсын, жазба деректермен қошталады. Жоғарыда келтірілген аңыздардың төртеуі Отырар өңіріндегі арықтарға байланысты болып отыр. В.В. Бартольдтың Отырар туралы әңгіме ете келе осы өңірге қатысты жазба деректерде Сырдария немесе Арыс өзендерінен шығарылған арықтар туралы еш мәлімет жоқ деп көрсеткенін ескерсек, бұл аңыздар аса құнды болып табылады. Отырар өңіріндегі отырықшылық пен қала мәдениетінің дамуы, не құлдырауы сол каналдарға байланысты болғанын осы аңыздардан байқауға болады. Отырар алқабында алып каналдар қазылуы жөнінде мәлімет басқа деректерде кездеспейді. Темір өлімі туралы аңыз жазба деректердегі мәліметтермен үндесіп жатады. Онда қала топографиясына қатысты мәлімет табуға болады. Отырар аңыздарын, тарихи әңгімелерін ең алдымен деректану сынынан өткізіп, саралап, олардың байырғы заман туындысы ма, жоқ кейін жасалған жасанды «аңыз» ба, соны ажыратып алу жұмысы жүргізілді. Көп жағдайда Отырар аңыздары жазба деректерде айтылмаған оқиғаларды суреттейді, ал жазба деректерінде көрсетілген жағдайлардың өзін қайталап жатқанның өзінде оқиғаны жаңа қырынан танытады, толықтырады. Сонымен қатар Отырардың төл аңыздарында жалпы аңыз атаулыға тән көрініс - халықтың қиялынан туған суреттеу, әсірелеу тұстары да бар. Мысалы, Шәмілдің Бөген мен Арыс өзендерін жалғаған Ақарықты жалғыз өзінің қазуы. Аңыздағы мәліметтерді қосалқы тарихи пәндер деректерімен, жазба және археологиялық деректермен салыстырып, тексеріп отыру керек. Тек осы жолмен ғана аңыздағы жорамалдар мен хикаяттар ішінен тарихи шындықтың дәнін ажыратып алуға болады. Деректану тезінен, сынынан өткен Отырар аңыздары ғана ортағасырлық Отырар өлкесінің тарихының жаңа беттерін ашуға қажетті дерек көздері бола алады. 1.3 «Отырар туралы жазба деректер» деп аталатын бөлімде жазба деректерді хронологиялық тұрғыдан VІІІ ғ., ІХ ғ. – ХІІІ ғ. бірінші ширегі, ХІІІ ғ. ортасы - ХV ғ., ХVІ - ХІХ ғғ. деп топтастырып қарастырдық. Отырар атауы алғаш рет VІІІ ғ. жазба деректерінде ұшырасады. Отырардың Тарбанд үлгісінде жазылуы VІІІ ғ. жататын Мұғ тауынан табылған соғды құжаттарының ішінде кездеседі. Фараб өлкесі Х ғ. араб жазбагерлері әл-Масуди, әл-Истахри, Ибн Хаукаль, әл-Макдиси еңбектерінде біршама суреттеледі. Отырар жайлы араб тіліндегі жазба мәліметтерді алғаш топтастырған В.В. Бартольд болды. Шығыстанушы Л. Зимин Отырардағы Әмір Темірдің қайтыс болуын бірнеше авторлардың түрлі қолжазбалары негізінде қарастырған арнайы зерттеу жария етті. «Ежелгі Отырар» кітабындағы Отырар туралы бір топ бұрын жария етілмеген хабарларды Б.Е. Көмеков аударды [4]. Отырарға қатысты жазба деректердегі мәліметтер негізінен В.Г. Тизенгаузен, С.Л. Волин, С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, М.Х. Әбусейітова, Ә. Момынов, басқа да мамандардың Қазақстан тарихына қатысты шығыс тілдеріндегі дерек көздердің аудармаларынан алынды. Отырар тарихын баяндайтын отырарлықтардың өздері жазған ескі шығарманың болғаны жөнінде хабар бар. Алайда ол ғалымдардың қолына әлі тиген жоқ. Сондықтан негізінен жатжұрттықтар жазған мәліметтермен басым болып тұр. Отырарда болған кейбір тарихи оқиғалар, мысалы, Әмір Темірдің қайтыс болуы, монғол әскерлерінің Отырарды басып алуы біршама кең және бірнеше жазба деректерде сипатталған. Отырар тарихының қалған беттері тым қысқа, көп жағдайда бір не бірнеше сөйлеммен ғана баяндалады. Қала топографиясы, құрылыстары турасында мәліметтер саусақпен санарлық. Ал қөлөнері мен қалалықтардың кәсібі жөнінде мәліметтер жоқ. Іздену барысында Отырар тарихына қатысты зерттеулерде қолданылмаған мәліметтерге тап болдық. Шыңғысхан әскерімен батыс жорықта болған Елюй Чуцайдың (1190-1244 жж.) «Батысқа саяхат естелігі» атты жазбасында [8, 62-63-бб.], Ибн Халликан енбегінде Отырар жөнінде мәліметтер бар. 1777 ж. Иван Иcленьев құрастырған «бұрынғы Жоңғар қалмақ иеліктері мен Сібір губерниясының оңтүстік бөлігі арқылы ағатын Ертіс өзені картасында» Сыр өзенінің оң жағалауында «Отраръ» – Отырар елді мекені белгіленген. Соңғы кезде ғылыми айналымға жаңа жергілікті дерек көздері ене бастады. Отырар тарихына қатысты құнды деректердің бірі қазақ қожаларының шежірелері – «Насаб–нама» болып табылады. «Насаб–наманы» тарихи дерек ретінде танып қарастыру тек 1990 ж. бері ғана басталады. Осы жұмыстардың басы-қасында қазақ шығыстанушылары З. Жандарбек пен Ә. Момынов болды. 1992 ж. Түркістан қаласында Сафи ад–дин Орын Қойлақының «Насаб–намасы» жарияланды. «Насаб-нама» шежіресінде VІІІ ғ. бастап, ХІІІ ғ. ортасына дейінгі болған оқиғалар баян етіледі. Оның негізінде араб әскерлерінің басшысы Ысхақбабтың VІІІ ғ. аяғы – ІХ ғ. басында араб тілінде жазылған «Насаб-намасы» жатыр. Бұл дерек арабтардың жаулап алу соғысының барысын баян етеді. Бұрын араб тілінде жазылған шежірені ХІІІ ғ. түркі тіліне аударып жазған Қожа Ахмет Йасауидің туысқаны Сафи ад–дин Орын Қойлақы. Онда Отырардың қарахандық билеушілерінің есімдері, вакуфтық жерлер жөнінде мағлұматтар берілген. Осымен қатар түрлі қожалар топтарына жататын және бір-бірін толықтыратын «Насаб-наманың» көптеген нұсқалары белгілі болды. Осы тың тарихи деректер тобын шығыстанушы З. Жандарбек жеке кітабында қарастырады [9]. Кейінгі ортағасырлық дәуірге жататын, шартты түрде «Садр ад-дин Шайх рисаласы» деп аталатын парсы тіліндегі қолжазбада Отырар жөнінде бұрын кездеспеген мәліметтер бар. Түркістандық Болатқожа қолында сақталған бұл қолжазбаны ХҚТУ–дың мамандары Н.Н. Ерфақ пен М. Йакуб қазақ тіліне аударып ғылыми айналымға енгізді. Дағдарысқа ұшыраған кейінгі ортағасырлық Отырар жағдайы Махмұд ибн Уәлидің «Бахр ал–асрар фи манакиб ал–ахйар» - «Өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпияларында» деп аталатын шығармада сипатталады. Шолу барысында біз қолымыздан келгенше барлық дерлік дерек көздерін қамтыдық. Соның нәтижесінде бұрын Отырар тарихын тануда пайдаланылмаған дерек көздердің бары анықталды. Олар жаңа археологиялық ашылымдар, осы уақытқа дейін тарихи дерек ретінде қарастырылмаған Отырардың төл аңыздары, ғылыми айналымға соңғы кезде енген жазба деректердегі мәліметтер, Отырардың археологиялық тұрғыдан зерттеу тарихнамасында бұрын беймәлім болып келген зерттеулер болып табылады. 2 «Ортағасырылық Отырар-Фараб иелігінің тарихи географиясы» деп аталатын тарауда тарихи-мәдени аймақтың табиғи ортасы, елді мекендері, қала жөнінде ақпараттар баяндалады. 2.1 «Отырар-Фараб иелігі» деп аталатын бірінші бөлімде иелік аумағы, шекарасы, табиғаты, ортағасырдың әр кезеңдегі климаты, палеогеографиясы қарастырылады. Отырар-Фараб иелігі жөнінде ХVІ ғ. жазбагері Сипахи-заде әл-Брусавидің «Алдах ал–масалик ила марифат ал–булдан ва–л–мамалик» атты қолжазбасында мынадай хабар бар: «Отырар–Сейхун өзені бойындағы, Фараб айналасындағы бекіністі қала мен Мауараннахрдағы түркілердің шекарасындағы кең аймақ (астын сызған біз – М.Қ.)» [4, с. 29, ескертпе 21]. Осы аймақтың астанасы Отырар қаласы болғанын Ибн Халликанның мына хабарынан аңғаруға болады: «Ол аш-Шаштың арғы жағында және Баласағұн төңірегінде... Ол түркілердің астаналық қалаларының бірі [10, с.117]. Ибн Ийаса «Натк ал-азхар фи гараиб ал–актар» атты шығармасында: «Фараб – бұл қазір Отырар деп аталатын қала, ол ұлы қала болды» деп көрсетеді [4, с. 37, ескертпе 70]. Отырардың астаналық дәрежесі туралы түсініктер халық арасында ХІХ ғ. аяғына дейін сақталғанын «Дала уалаяты газетінде» ташкенттік Ғалимқожаұлының мына хабары да қоштайды: «... Арыс суының жағасында үлкен белгілі Отырар деген қаласы бар еді. Бұл қалада үкімдер қылып Түркістан хакімдері тұрушы еді». Отырар қаласы мен алқаптың атауы жазба деректерде Отрар, Отрарбенд, Турар, Тарбанд, Тарбад, Турарбанд, Кену Тарман - Кангу-Тарбан, Параб, Фараб, Бараб, Бола үлгілерінде кездеседі. Фараб, Бараб, Параб атауының этимологиясы жөнінде де ғылыми әдебиетте бірнеше пікір бар. Фараб сөзін шығыстанушы В.К. Шуховцовтың соғды тілінде «өзеннің арғы жағы», «жағасы» дегенді білдіреді дейді. В.Н. Настич пен В.К. Шуховцовтың пікірінше, Фараб, не Бараб деген жер атауы соғдының Пāрāб, яғни «өзеннің арғы жағалауы», «өткел орны» деген сөзінің арабтық графикалық үлгісі болып табылады, араб пен парсы деректеріндегі мәліметтерді талдағанда Фараб өңірінің бас қаласы Кедер немесе Отырар болғанын, сол кездегі араб, не парсы жазбагерлері Фараб өңірінің бас қаласы Фараб деп жобалап жазған. Мысалы, Сырдария өзенін бірде Шаш өзені, бірде Ходжент өзені, бірде Фараб өзені деп Сырдарияның ағып өткен аймақтарының атымен атағандай, ал шын мәнісінде бұл географияда бір ғана атпен танымал болған жалғыз өзен [11, с. 107–112]. Жазба деректерде Сырдария өзені «Шыр» деген атау үлгісінде де кездеседі. Сырдария өзенін шығыс авторлары Чир және Чирчик (Шыр және Шыршық) деп атаған. Хафиз–и Таныш ибн Мир - Мұхаммад Бұхари «Шыр өзенін қазір Шыршық деп атайды», – деп көрсетеді. Отырар атауының этимологиясы жөнінде бұл жұмыста түрлі пікірлер келтіріледі. Мысалы, К.М. Байпақов оғыз тілінде ұзақ тұрақ, бір орында тұруға байланысты «тураш иер» атты сөз тіркесінің барын тілге тиек ете отырып, Отырар, Тұрар сөздері осыдан туындаған деген пікір айтады [12, с. 25]. Отырар атауының шығу тегін анықтауда оның ертедегі аталу үлгісін негізге ала отырып ізденіс жүргізу керек. ІХ–Х ғғ. ғалымдары әл–Хорезми, ат–Табари, әл–Балазури шығармаларында Отырар атауы Тарбанд үлгісінде, әл–Фаргани, әл–Буттани шығармаларында Турарбанд үлгісінде жазылыпты. Уақыт өте келе, Турар–Утрар, бертін келе Отырар болып өзгеріске ұшыраған. Түпкілікті атау - Турар осы өңірдің ежелгі тұрғындарының атымен және осы аймақтың байырғы атымен түбірлес екенін байқау қиын емес. Фирдаусидің «Шахнамесінде» Туран деген ұғымды зейін салып тексерген шығыстанушы В.К. Шуховцов бұл атаумен Сырдарияның орта бойындағы Испиджаб, Фараб, Шауғар, Сауран, Канг–дих деп аталатын уалаяттардан тұратын өлкенің аталғанын анықтады. Бұл «Авестадағы» Канх елімен сәйкес келеді, ол елде көшпелі тура– tura атты тайпалардың тұратыны айтылады. Көне парсылық жазбалардағы сака деп аталатын тайпалар өздерін «тура» деп атаған екен. Осыдан «тура» тайпалары мекендеген ел «Туран» болып аталған. Тұран өңірінің орталық бөлігінде орналасқан қаланың осы өңірдің ежелгі тұрғындары тұрлардың атымен Тұрар деп аталуы мүмкін деп болжаймыз. 2.2 «Отырар- Фараб иелігінің елді мекендері» деп аталатын бөлімде жазба деректерде кездесетін елді мекендер мен қалашықтар археологиялық барлау барысында табылған археологиялық ескерткіштермен сәйкестендіріледі. Фараб-Отырар иелігінің оңтүстік шекарасындағы ең шеткі елді мекен Фасих Ахмад ал-Хавафидің «Муджмал-и Фасихи» атты шығармасындағы мәліметке сүйенсек, ол Ақсулат болады [13, с. 164]. Деректің мәтініне қарағанда бұл Шардара елді мекенінің айналасы. Ақсулаттан соң Ұзыната, Сүткент жерлері аталады. Әмір Темір әскерімен Ақсулаттан аттанып, Ұзынатаға түнеп, Пулқожаға тұрақтап, Сүткентке жеткен. 1903 ж. Н.В. Рудневтің картасында Ұзыната мен Сүткент арасында екі бекініс орны белгіленген. П.А. Гомолицкий Ұзынатадан кейін көрген ескі қамал қасындағы мазарат барын жазады. Ескі қамалдың қасындағы мазарат осы Пулқожашайқы деуге негіз бар. Сүткент - Әмір Темір әскері Пулқожадан кейін тұрақтаған қалашық. Ибн Хаукальдың «Китаб ал–масалик ал–мамалик» кітабында Сүткент Фараб уалаятының қаласы деп көрсетіледі. Сүткенттен кейін Әмір Темір «Камарши-Ата» және «Султайн-шайх» деген жерлерді басып өтті. Алғашқы орын Байырқұмға сай келуі мүмкін. «Султайн-шайх» біздің пікірімізше, белгілі мазарат – Зарлыққа сай келеді. Зарлық патша баласы болғандықтан оның екінші атауы Сұлтаншайқы болуы мүмкін. Ол Н.В. Рудневтың 1903 ж. жария еткен картасында белгіленген. Біздің барлау жұмыстарымыздың барысында табылып сипатталған қалашықтарға қысқаша сипаттама беру қажет. Шаншар қалашығы Көксарай ауылының оңтүстік-батысында, 16 км жерде орналасқан. Географиялық координаты N 42° 34´, E 67° 58´. Шаншар құрылымы аса күрделі. Ескерткіштің жалпы ауданы шамамен 140 га, оның бір бөлігі құм астында жатыр. Оны ұзындығы 4,8 км сыртқы қорған қоршап тұр. Сыртқы қорған ішінде, қалашықтың шығыс бөлігінде жалпы пошымы трапециялық қамал орны бар. Осы қамал айналасында табылған керамика үлгілері ішінде хум бөлшектері қызықты. Бірінің түп жағына жақындау қабырғасында диаметрі 1см тесігі бар. Мұндай тесік әдетте шарап сақтайтын үлкен ыдыс - хумда болады. Хум ернеулерінің диаметрі 25 см, ернеулері қарапайым түрінде жасалған, қабырға аяқталған жер сырт жағынан қалыңдатылып дөңгелетілген. Осыған ұқсас келетін ернеуі бар хумдар Ескі Ниса қаласындағы Парфия заманы қабатында кездескен. Олармен бірге б.з. дейінгі 56-37 жж. теңге табылған. Қалашық бетінен алынған басқа керамика үлгілері тым ұсақ, олардың жасалу уақытын анықтау қиын. Шарап сақтайтын ыдыс бөлігінің табылуы қала тұрғындарының суармалы егіншілікпен де айналысқанына негіз береді. Мұны қалашық айналасында ескі арық іздері қоштайды. Осыған қарап, осы өңірде б. з. б. бірінші ғасырлары ирригация болды деп айтуға негіз бар. Аққорған қалашығы /Көксарай ауылынан оңтүстік-батысқа қарай 25 км қашықтықта/ орналасқан. Географиялық координаттары: N 42° 35´, E 67° 49´. Қалашық жоспарда төртбұрышты, 340 х 340 х 330 х 320 м. Бұрыштары дүниенің төрт тарапына қараған. Қабырғалары, қазір биіктігі 1,3 - 3 м жалға айналған. Жалға айналған қабырғада 31 мұнара орны байқалады. Қорғанға кіру орны солтүстік қабырға ортасында болған. Бұл қалашықтарда тіршілік болу үшін Сырдария арнасы қазіргі құм ішіне кетуі керек. Керамикаға қарағанда осы жағдай шамамен б.э.б. бірінші ғасырларда болған. Фараб уалаятында жазба деректер Весидж қалашығын атайды. Ал-Истахри бойынша «Васидж өзеннен батыс жақта, Кедерден екі фарсаг қашықтықта, ал Параб өзеннен шығысқа қарай жатыр». Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтер Весиджды Оқсыз қалашығымен баламалайды [2, с. 124]. Әл–Макдиси оны күшті әмір тұратын, базар алаңы ортасында жұма мешіті бар бекіністі шағын қала деп сипаттайды. Висидж Самани шығармасында аталады: «түркілер еліндегі қамал. Онда 514 ж. мухаррам айында / 1120 ж. сәуірінде айдауда Абу Мұхаммед Абд ас-Сейид б. Мухаммед Несефи қайтыс болды». Яғни, ол жазба деректерде ХІІ ғ. дейін аталады. Алайда Кедер-Құйрықтөбеден Оқсыз елді мекендер арасындағы ара қашықтығы екі фарсахтан көп. Төтесінен санағанда шамамен 21 км, яғни үш фарсах. Сондықтан Весиджды Оқсыз деу қисынсыз немесе Құйрықтөбені Кедер деу қисынсыз. Сырдарияның сол жағалауында Н.В. Рудневтың 1903 ж. картасында бірнеше қамалдар белгіленген. Олардың барлығында ХІІ ғ. керамикасы бар және солардың бірі Весидж болуы ықтимал. Шамамен ХІІІ ғ. жазылған «Насаб–нама» шежіресінде Зернук «Зарнұқ» үлгісінде аталып, Сырдариядан осы тұста Отырарға 766 -767 жж. мұсылман әскерлерінің өткені айтылады [9, 90-б.]. Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтер Зернук қаласының қалдығы деп Оқсызды санайды [2, с.125]. 1219 ж. монғол әскеріне қарсылық көрсетпеген Сырдарияның сол жағалауындағы Зернук атты қала аталады. Осы жағдайды ескеріп, монғолдар оны «Кутлук–Балык» – «бақытты қала» деп атапты. К.М. Байпақов мұны қоштап әл–Макдиси тізімінде Зерах, кейде Турар–Зерах деп аталатын қала кездеседі дейді [14, с. 86]. Зернұқ тұсында Сырдариядан өтетін өткел болған. 1295 ж. Сырдария бойымен жүріп өткен армян патшасы Хетум алдымен Отырарға келіп, кейін Зернұққа өтіп, Дизах–Жызақ арқылы Самарқанға жеткен. ХІХ ғ. екінші жартысындағы географиялық карталарды негізге ала отырып, Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич Оқсызға қарама – қарсы жерде өткел болған деп көрсетеді [2, с.124]. Н.В. Рудневтың 1903 ж. картасында Оқсыздың тұсында Ақынтоғай тұсында «переправа» белгіленген. Әмір Темір әскері де осы тұста Сырдариядан өткен. «Зафар-наме» дерегі бойынша Сырдариядан Отырарға дейін 2 фарсах жол екен, яғни 12-14 км. «Қисса–и Рабғузи» немесе «Қиссас-ұл әнбия» деген аттармен мәлім болған атақты шығарманың авторы Насреддин Рабғузидің туған жері «Рабатуғұз» деген елді мекен. Біз оны Сырдарияның сол жағасындағы қазіргі Маяқұм елді мекенінен оңтүстік-шығыста 7 км қашықтықта орналасқан Рабат атты ескерткішпен баламалаймыз. «Қазақстанның тарихи және мәдени ескерткіштер жиынтығы. Оңтүстік Қазақстан облысы» атты басылымда ол ІV–VІІІ ғғ. жатқызылған. Алайда оның үстінде жатқан күйдірген кірпіштерге қарағанда бұл елді мекен ХІV-ХV ғғ. тіршілік еткен. Ескерткішке таяу жерде күйдірген кірпіштен соғылған жеке ғимараттың іздері бар. Насреддин Рабғузидің әкесі «Рабат Оғыз қыстағының қазысы» болған, ал «Рабғузи» деген лақапты туған жеріне байланысты алған екен. Өзбек зерттеушісі Э.И. Фозиловтың пікірінше, ол Хорезмнің Работуғуз деген жерінде туған [15, 6-7- бб.]. Тарихи әдебиеттен Хорезмнің төл аймағында Рабат Оғыз деген елді мекенді іздеп таппадық. Ал Отырар иелігі Шыңғысханның келер алдында Хорезмге бағынғанын ескерсек, бұл жағдай көп ғасырлар өтсе де ұмытылмаған. Мысалы, Махмұд ибн Уәлидің «Бахр ал–асрар фи манакиб ал–ахйар» – «Өнегелі адамдардың ерліктері жайлы ғаламат құпияларындағы» еңбегінен аңғару қиын емес. ХVІІ ғ. ортасында жазылған шығармада «Отырар – Йассының ар жағында орналасқан қала, Сұлтан Мұхаммед Хорезмшах кезінде оның мемлекетінің шығыс жағындағы шекаралық қаласы болды», – делінеді. Отырар алқабындағы Рабат ескерткіші Сырдарияның сол жағалауында болғандықтан ол Сырдария мен Әмудария ортасын алып жатқан Мауараннахр аймағына кіреді. Әрине жалпы Рабат атты елді мекендер ортағасырда аз болмаған. Өзбекстанда Рабати-Мәлік, Қырғызстанда Ташрабат, Оңтүстік Қазақстан облысының Қазығұрт тауының етегінде де Рабат бар. Алайда Насреддин Рабғузидің туған жерінің аты «Рабат Оғыз» немесе «Рабатуғұз». Рабат атты ескерткіш Өгізсай атты Сырдарияның байырғы арнасына таяу жерде орналасқандықтан «Рабат Оғыз» немесе «Рабатуғұз» деп айтылған деп санаймыз. Байырғы арна Бас штабтың Түркістан, Балтакөл деген карталарда Өгізсай («сухое русло Огизсай») деп белгіленген. Рабаттөбе мен Өгізсай арнасы арасында Рабатарық деген арық, ал Рабаттөбеден солтүстік-батыс бағыттағы аймақ картада «урочище Рабат» деп аталады. Сонымен біз қарастырып отырған Рабатты басқа рабаттардан ажырату үшін ортағасырда «Рабатуғұз» деп аталуы әбден мүмкін. «Насабнамада» Сырдарияның оң жағалауында жолмен Шашты басып алған араб әскерлері: «Сүткенттің тұсынан дариядан өтіп, Отырарға келеді» делінеді. Н.В. Рудневтың 1903 ж. жария еткен картасында Сүткент тұсында, Тартоғай деген жерде «переправа» - өткел белгіленген. Алайда осы жол бойындағы елді мекендер жөнінде жазба деректерде мәліметтер жоқ. Н.В. Рудневтың 1903 ж. жария еткен картасында «Развалины Чунгурли» - Шөгірлі, Тартоғайдан соң төмен қарай, Ешкіліге қарама–қарсы бетте «разв.» деп белгіленген, оны А.Н. Бернштам басқарған ОҚАЭ зерттеді. М.Е. Елеуов басшылық еткен ХҚТУ экспедициясы құрамында Шөгірліден Отырарға дейінгі көне жол бойы барлау жүргізе отырып бұрын беймәлім болып келген мына ескерткіштерге тап болдық: Төрткүл, Х-ХІІ ғғ., географиялық координаттары: N 42° 14' 44. 99630", E 68° 19' 10.87574", теңіз деңгейінен биіктігі 172. 1905; Төрткүл, ортағасыр, географиялық координаттары: N 42° 15' 45. 66023", E 68° 19' 10. 89045", теңіз деңгейінен биіктігі 168.0619; Төрткүл, ортағасыр. Тақыркөл жағасында, географиялық координаттары: 42° N 14' 44. 99630", E 68° 19' 10.87574", теңіз деңгейінен биіктігі 172.1905. Яғни, Сырдарияның оң жағалауында, қазіргі Арыс ауданы аумағанда Шөгірліні қоса 4 бекініс орнының табылуы бұл жолдың да маңызды болғанын көрстетіп отыр. ІХ ғ. деректерінде Фараб уалаятының бас қаласы ретінде Кедер аталады және ол өзеннен жарты фарсах жерде орналасқан деп көрсетеді. К.М. Байпақов жазба және археологиялық деректердегі мәліметтерді талдай отырып, Кедер қаласының орны деп Құйрықтөбені санайды [14, с. 86]. 1405 ж. Әмір Темір әскері Шілік елді мекеніне дейін барғаны айтылады. В.В. Бартольдтың Шараф ад-дин Әли Йаздидің қолжазбасында және Шахрух анонимінде аталатын елді мекен қазіргі Отырар ауданындағы Шілікке сәйкес келеді деген болжамын К.М. Байпақов қуаттайды [14, с. 87]. Кейінгі ортағасырлық кезеңде Арыстың орта ағысында орналасқан Кенджида уалаятының (Арсубаникет-Қараспан қаласы) Отырар иелігіне қарасты болғанын Хафиз Таныштың Отырарға қарасты елді мекендер ішінде «Карасаман» атты елді мекенінен аңғаруға болады [16, с. 169]. Кейбір нұсқаларда оны «Халадж-Карасман» деп атайды [17, с. 169]. Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевич Карасаманды Қараспанмен баламалайды [2, с.109]. Солтүстік-шығыста Отырар–Фараб иелігі қай жерлерге дейін барған деген сұраққа жауап іздегенде біз В.В. Бартольдтың оны Сауранның ар жағына дейін апарғанын ескеруіміз керек [18, с.175-176]. ІХ ғ. деректерін қарастырған А.И. Михайлова Тарбад аймағы Фараб пен Шавғарды қамтыды, Тарбад Отырарға сай келеді деп көрсеткен. Таулы жерлердің Фарабқа кіргенін Ал-Истахридің парсыша аудармасынан аңғаруға болады: «Фараб – бұл аймақтың атауы. Оның ұзындығы шамамен бір күндік жол. Алайда барлық жер қорғалған. Аймақ таулы, онда [жайылымдар көп]. Оның шетінде Шаш өзені суымен суғарылатын жазық бар» [19, с.30]. Яғни, қазіргі Түркістан алқабы, Қаратаудың оңтүстік жағы Отырар–Фараб иелігінің солтүстік және шығыс шекаралық бөлігі болған. Махмуд Қашқаридің 1072 – 1074 жж. арасында жазылған «Дивани лұғат ат-түрк» - «Түрік тілдерінің сөздігі» атты еңбегінде «Қарашуқ – оғыздың Фараб шаһарының жанама аты» деген мәлімет бар. Тарихи деректерге қарағанда VІІІ-ХІІ ғғ. Түркістан алқабының бас қаласы «Шавгар» болды. «Шавгардың» байырғы түркішесі «Қарашуқ», қазіргі қазақ тіліндегі аудармасы Қарашоқы - Қаратау. Яғни, Шавгар-Қарашоқы-Қаратау сөздері бір-бірінің баламасы. Сондықтан бұл қала қазіргі Түркістан қаласы шетінен ағып жатқан Қарашық (Қарашоқының өзгерген үлгісі) өзені бойындағы Қарашық қалашығы болуы тиіс. 1255 ж. армян патшасы Гетумның монғол хандары Бату мен Мөңкенің қабылдауына барған жолсапары жөніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчук, Асон, Саври атты үш елді мекен аталады. Бұл жердегі Харчух – Қарашық қаласы, Асон - Иасы, Саври - Сүйірі. «Ходжент қаласының солтүстік-батыс жағында 500 ли жерде Отырар қаласы бар, қаланың айналасында елді мекендер мен шағын кенттерден он шақтысы бар» деп жазады Елюй Чуцай [8, 62-б.]. Бұл хабарда Фараб-Отырар иелігінің орталығындағы топографиялық ерекшелігі дәлме-дәл берілген. Археологиялық ізденістер Отырар қаласы айналасында он шақты елді мекендер болғанын растайды. «Насаб–нама» нұсқаларында: «Қау Тегін Софы Мұхаммад Данышмандқа «Шайхым, Атамсыз» деп Шеттің жер суын берді» [9, 64-б.], - деп оқылып жүрген жер Шытты екені жұмыста қарастырылады. Шытты (Алтынтөбе) қалашығын (Шықты-Алтынтөбе болып жазылып жүр) К.А. Ақышев басқарған ОАЭ зерттеді [4, с.137-138]. 2.3 «Отырар қаласының микротопонимдері» деп аталатын үшінші бөлімде жазба деректерде аталатын Отырар қаласының белгілі орындары туралы мәліметтер баяндалады. Арыстанбаб қабірінің Отырарда жатқаны, оның қасында қарахандықтар әулетінің бір өкілінің жерленгені жөніндегі мәліметтерді «Насаб–наманың» Арыс нұсқасынан кездестіреміз: «Абд ар–Рахман - Қылыш Арслан хан ұлы Шах Қасым, лақабы Санжар хан, оның ұлы Шах Абдаллах, лақабы Арслан хан, 50 жыл патшалық қылды. Таласта Ғайып Ата атанды. Оның ұлы Мұхаммад хан, лақабы Татика хан, қабірі Отырарда, Арслан-баб аяғында...» [9, 59-б.]. Арыстанбаб қабірінің орны Отырар қаласының қай бөлігінде екенін көрсететін мәлімет те жоқ емес. Қожа Ахмет Йасауидің Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің қор бөлімінде сақтаулы тұрған «Дивани хикметінің» екі қолжазба нұсқаларында (КП 7740 және КП 6831) Арыстанбаб қабірінің орны нақтылана түседі. Біздің өтінішімізбен осы қолжазбалармен танысып шыққан шығыстанушы З. Жандарбек Арыстанбабқа қатысты жолдарды қазіргі қазақшаға аударды: Жүріп кетті Арыстан Баб, Отырар барып тоқтады Ақыр онда қалды ол, Бабтар бабы-Арыстан Баб. Қабұғ Йаруғ алдында, қорғанның қыбла жағында, Маккатуллах жолында, Бабтар бабы – Арыстан Баб. Оң жағында Лашын Баб, сол жағында Қарға Баб. Өлең жолдарында көрсетілгендей Арыстанбаб қабірі қала орталығынан оңтүстік-батыс бағытта - «қорғанның қыбла жағында, Маккатуллах жолында». «Қабұғ Йарық» - «қақпа алдындағы арық» деп аударылуы мүмкін. 2004 ж. Арыстанбаб кесенесінің көрханасында жүргізілген консервациялық жұмыстар барысында Х-ХІІ ғғ. жататын құрылыс қалдықтары табылды. ХІІІ ғ. екінші жартысында өмір сүрген парсы тарихшысы Ала ад-дин Ата Мәлік Жувейни «Тарих–и джахангуша» деген еңбегінде «Отырар ойраны» мен монғол әскерінің Отырарды басып алуын баяндаған бөлігінде Отырар қаласының Суфихана қақпасын атай кетеді [20, с. 111]. Сопыхана атты құрылыс орны «Насаб–нама» нұсқаларында: «Софы Мұхаммад Данышмандтың қабірі Отырарда, Софыханада» делінеді [9, 64-б.]. Шараф ад–дин Әли Йаздидің еңбегінде Отырардағы Бердібек сарайы аталады. Әмір Темірдің Отырарда қайтыс болуы туралы аңызда «арк» деген атау қолданылады. «Арк» деп Орта Азияда ертеден тек ірі, әдетте астаналық дәрежедегі қалаларда ғана болатын, билеушілер, әкімдер тұратын қорған-қамалды атаған. Яғни, бұл атаумен Отырар билеушілері отырған орын аталған. Сонымен Фараб-Отырар иелігі қазіргі Шардарадан бастап солтүстікте Қарашық-Шавгарды ауданын қоса қамтыған аймақ. Шығыста оның шекарасы Қаратау жоталарымен, батыста Қызылқұммен өткен. Оңтүстік–шығыстағы шекарасы Арыс өзенінің орта ағысындағы Қараспан болды. Деректер оның қалалары қатарында Сүткент, Весидж, Кедер, Зернук, Шавгар - Харчук- Қарашуқ, елді мекендер мен жерлер Ақсулат, Камарши-Ата, Пулқожа, Ұзыната, Султайн-шайх, Рабатуғұз, Шілік, Қарасаман, Шетті болды. Қала ішінде жеке құрылыстар Арыстанбаб қабірі, Сопыхана, Бердібек сарайы, Қабұғ Йарық, қорған болғаны белгілі. Тарихи аңыздар негізінде қала ішінде арк, қала айналасында Темірарық, Ақарық атаулар бар. Бұл атаулардың бір бөлігі қазіргі кезге дейін сақталған. 3 «Ерте ортағасырлық Отырар» деп аталатын тарауда Отырар-Фараб иелігінің ІV-V ғғ. бастап VІІІ ғ. дейінгі тарихы қарастырылады. 3.1 «Аймақтың ерте ортағасырдағы саяси тарихы» деп аталатын бөлімінде 555 ж. түркілердің Жет
