Қазақтың ұлы
ғалымы, ағартушы-демократ Ш. Ш. Уәлиханов
отандық ғылым мен әдебиет тарихында үлкен орын алады.Оның қысқа да
жаркын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ халқының көпғасырғы дамуының, рухани
ізденіністерінің тамаша қорытындысы, биік жалғасы болды, қоғамдық
ой-сана, пікір-тұжырым биіктей өркендеуіне
ыкпал етті.
Шоқан (шын аты —
Мұхаммедханафия) Шынғысұлы Уәлиханов 1835 жылдың ноябрь айында
Құсмұрын бекінісінде
атақты аға сұлтан Шыңғыс
Уәлихановтың әулетті семьясында дүниеге
келген. Арғы атасы Абылай жоңғарларға қарсы соғыста асқан
ерлік көрсеткен, ел бірлігін сақтауға едәуір еңбек еткен
ақылды қолбасшы, іскер
дипломат, амал-айласы мол, Орта
жүз ханы болған. Оның үлкен ұлы
Уәли (Шоқанның туған атасы) қайтыс
болғаннан кейін хан шаңырағы, хандық
билік Уәлидің кіші әйелі Айғанымда қалған. «...Айғаным мен оның балалары
Россияға адал ниетін сақтап қалды. Уәли канның осы жесіріне Александр I аса бір
ықылас білдірді. Сөйтіп қазақ даласында оған сәулетті үй салып беруге әмір
етті. Сол үйде Шоқан Уәлиханов туып еді» — деп жазды П. П. Семенов Тян-Шанский.
Жасында Шоқан әжесі Айғанымның ықпалында болған.
1847 жылы 12 жасар Шоқанды әкесі Омбыға әкеліп, сол кезде Сібірдегі
ең таңдаулы оқу орны болып есептелген Сібір кадет корпусына оқуға
орналастырады. Жабық әскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пәндер оқытылуы,
орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ беруі, Омбының көзі ашық
оқыған адамдарының семьяларымен араласуы, көп оқып білімін тереңдете түсуі
Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едәуір ықпалы болған.
«Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс
жолдастарын басып озьш отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан
ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып
озды» — деп жазды онымен бірге оқыған досы Г. Н. Потанин. Сібір кадет
корпусында оқуқық соңғы жылддрындд-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-жақты
білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажет-мұқтаждарын пайымдай да,
түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын мақсатшыл жас болып
қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып есептелетін «Проф. Н. И.
Березинге хат», "Профессор Н. И. Березиннің «Хан жарлықтары» кітабына
рецензия», «Рашид-ед-дин» т. б. жұмыстарынан да байқалады. Жап-жас Шоқанға
мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым, зерттеуші деп қарағандары, жоғары
бағалағандары естеліктерде де айтылған.
Шоқан Уәлиханов 1853 жылы кадет корпусын бітіріп, атты әскер
корнеті атағын алып шыққан соң Сібір қазақ-орыс әскерінің 6-атты әскер полкына
офицер болып тағайындалады, іс жүзінде Батыс Сібір генерал-губернаторының
кеңсесінде қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның
солтүстік-батыс аймағының генерал-губернаторы Г. X. Гасфорттың адъютанты
қызметіне белгіленеді. Сонымен қатар Батыс Сібір өлкесінің Бас басқармасы оған
айрықша тапсырмаларды орындайтын офицер ретінде қарайды. Бұл қызметтерде Шоқан
бюрократтық аппараттың мансапқор, парақор, тоң мойын, жүгенсіз кеткен
чиновниктері мен патша өкіметінің отаршылдық саясаты туғызған әділетсіздіктерді
көреді, оларға қарсы батыл пікірлер де айтады, ресми басшылықтармен
қарым-қатынас шиеленісе түседі. Ол бұл қызметтерден Омбыдан кетуді, туған
халқына пайдасы тиетін істерге араласуды армандайтыны туралы сол кезде танысып,
достасқан орыс жаззушысы Ф. М. Достоевскийге, досы К. К. Гутковскийге хаттар
жазғаны белгілі. Шоқанның : қоғамдық және әдебиет саласындағы белсенді қызметі
осы жылдардан басталады.
1854—1857 жылдары ¥лы жүз қазақтары мен кейбір қырғыз руларын
Қоқан хандығының ықпалынан шығарып, Россияға бейбіт Ш. Ш. Уәлиханов оны
жан-жақты зерттеуі, географиялық сипаты, саяси құрылысы, мәдениеті мен
тұрмыс-салт ерешеліктері туралы мағлұмат-деректерді әлемге,
ғылымға ашып беруге тиіс болды.
Ержүрек саяхатшы бұл сапарда талай-талай қиындықтар мен
кедергілерден өтеді, жалған атпен Әлімбай болып керуен басының туысы ретінде
аттанады, Тянь-Шань биіктерінін, бірі Сырт деп аталатын хауіпті әрі адам қадам
баспаған биік асуларында түтекке тұншығып, суыққа тоңып, қарлы жаңбырда
тайғанақтаған ат-туйелері де біраз шырынданып, кейде алыс ауыл
тұрғындарының қауесет-сенімсіздіктеріне де кездесіп, талай бөгеттерді өткеріп,
керуен 1858 жылдың 27 сентябрінде Қытай шекарасынан өткен.
Қашғарияда Шоқан 1858 жылдың 1 октябрінен 1859 жылдың март
айының ортасына дейін болған кезде бұл аймақты — Қашғар қаласы мен Алты шаһар
елін терең зерттейді. Ол кезде алты шаһар деп солтүстіктен Тянь-Шань,
оңтүстіктен Күн-Лунь тауы қоршап тұрған Қашғар, Ақсу, Учтурфан, Янысар,
Жаркент, Хотан қалаларын айтады екен. Қоқан ханының Қашғардағы сауда консулы,
әрі саяси резиденті, егде тартқан ресми адаммен Шоқанның сыйлас, құрметтес
болуы сапар нәтижелерінің өнімді де пайдалы болуына едәуір жәрдемдескен.
